Vertel mij Utrecht: van trekschuit naar ‘ het gevleugelde wiel’ 

De Utrechtse almanak van 1817 vermeldt dat er 3 trekschuiten per dag van Utrecht naar Amsterdam varen, een tocht van 7 uur. De trekschuit haalde 7 km per uur. 1x per dag was er een snellere verbinding, getrokken door 2 paarden, snelheid 11 km per uur. Het vervoer ging via een gegraven trekvaart. De mensen en paarden die de schuit voortrokken, liepen langs het jaagpad. Tot 1839 is de paardenkoets met 14 km per uur het snelste vervoermiddel. 

De aanleg van spoorwegen betekende voor de trekschuit en paardenkoets de doodklap. Eerder vormde de inzet van postkoetsen al een zware concurrentie. De geschiedenis van de Spoorwegen begint op 20 september 1839. De lijn Amsterdam – Haarlem werd geopend door de Hollandsche IJzeren Spoorweg-maatschappij (HIJSM).  De tweede spoorlijn Amsterdam – Utrecht volgde in 1843, geëxploiteerd door de Nederlandse Rhijnspoorweg Maatschappij. 

Vervolgens werden spoorlijnen aangelegd  door steeds andere spoorwegmaatschappijen, elk met een ‘eigen’ station.(afbeelding 1860, los van elkaar staande spoorwegnetwerken) In Utrecht was Rhijnspoor de belangrijkste, later Centraal Station. In 1851 werden vanuit de stad 100.000 passagiers vervoerd. Vervoer per spoor droeg bij tot een belangrijke economische bloei van stad. 

De Staatsspoorwegen (SS) werd in 1863 in Den Haag opgericht om de spoorlijnen te exploiteren die door de staat der Nederlanden werden aangelegd. Dit bedrijf vestigde zich in het nieuwe Hoofdgebouw I (1870/71) in Utrecht. De HIJSM opende een lijn naar Amsterdam over Hilversum;daartoe werd het Maliebaanstation geopend. Het aantal gebruikers viel tegen en vanaf 1887 werd dit station bestemd voor goederenvervoer. Het raakte overtollig en werd in 1939 gesloten. 

Vanwege ruimtegebrek werd naast het Centraal Station in 1904 het ‘Buurtstation’ geopend voor gebruik van verbindingen in de regio. In de loop van de tijd kwam er samenwerking tussen de verschillende maatschappijen tot stand. Dit leidde tot een fusie en de oprichting van de N.V. Nederlandsche Spoorwegen op 2-8 -1937 Sinds 2005 beheert ‘Pro Rail’ als zelfstandige maatschappij het Nederlandse Spoorwegnet dat gebruikt wordt door de NS.   Utrecht groeide uit tot een belangrijk internationaal spoorwegknooppunt en hoort samen met Amsterdam tot de drukste treinstations van Nederland. 

 Fragment uit AWATER  van Martinus Nijhoff 

De stoker werpt steenkolen op het vuur. 

De machinist staat leunend uit te turen. 

Buiten de kap, boven de rails-figuren, 

beginnen de signalen hun prelude. 

De klok verspringt van minuut naar minuut. 

Weer roept zij, de locomotief; voortdurend 

roept zij, roepend dat het te lang reeds duur 

Haar zuil van zuchten wordt een 

wolkenkluwen. 

In februari 1940 werd de spoorlijn van het Maliebaanstation weer in gebruik genomen. Meer dan twaalfhonderd Joodse medeburgers werden van hieruit gedeporteerd naar kamp Westerbork. Zij hebben dit niet overleefd.  Het Joods herdenking monument nabij het Spoorwegmuseum is ontworpen door Amiran Djashvili en werd in 2015 onthuld. In 1954 opende dit museum in het oude Maliebaanstation de deuren.