Vertel mij Utrecht: Pausdam – Trans – Sic Semper

De naam ‘Oudelle’ als aanduiding voor de noordelijke Nieuwe Gracht verwijst vermoedelijk naar de betekenis ‘Oude Delta’ of het ‘Oude Dal’. 

Naar we aannemen werd ca. 1279 begonnen met het graven van de Nieuwegracht in een moerasstrook, ontstaan uit een of meer zijarmen van een verzande Rijntak. De verdere loop, het noordelijk deel van de Kromme Nieuwe Gracht, is nog een klein stukje Rijn dat in de gegraven gracht opgenomen is, net als een verdere bocht bij het stadhuis.  Pausdam, eerdere naam Sint Maartensdam (Dom = Sint Maartenskerk), overbrugt de verbinding van Nieuwe Gracht naar de Kromme Nieuwegracht. Net als de Stadhuisbrug vormt dit een klein ‘bruggenplein’ in de binnenstad van Utrecht. 

H. Marsman 

De dierenriem (fragment) 

De man van wien ik dit verhaal vertelde 

keerde voor kort naar zijn geboorteland; 

‘t wordt nu een jaar dat hij zijn intrek nam 

boven het vredig makelaarskantoor 

dat op den hoek tussen twee grachten ligt 

aan‘t plein dat als een zeester in het zand 

zijn schachten uitzendt in de mijn der stad. 

Marsman verbeeldt in dit gedicht Pausdam. 

Paushuize (1517) ligt nog net in het voormalige kapittel van Sint Pieter, dit gebied was gescheiden van het kapittel van de Dom door een immuniteitssloot (later gedempt, nu Achter sint Pieter) en verder begrenst door de Kromme Nieuwe Gracht. Na de reformatie in de zestiende eeuw werden de immuniteiten ontsloten; het gebied van de geestelijkheid vervalt aan de Stichtse Ridderschap en werd openbare grond.  

 De Trans was een smalle doorgang tussen de gesloopte Oudmunster (Salvator)kerk op het zuidelijk deel van het Domplein en de Paulusabdij. 

Tijdens door mij gegeven rondleidingen, staande op Pausdam met zicht op Paushuize en links de Trans, gebeurde het regelmatig voordat ik mijn verhaal over Paushuize begon een deelnemer zei: ‘mevrouw’: ‘dat huis daar op hoek.’ Gewezen werd naar Sic Semper. 

Graag vertelde ik dan eerst over Petrus Johannes Houtzagers (1857 – 1944), die dit ‘kasteelachtig’ gebouw ontwierp, een architect met een rijk oeuvre.    

Houtzagers heeft heel wat bouwwerken in Utrecht en daarbuiten op zijn naam staan. In ‘neogotische stijl’ eind negentiende, met een voor hem kenmerkend karakter, tot modern in de vroege twintigste eeuw. Het door hem ontworpen blok winkel/woonhuis, Drift 5 uit 1925 is in de stijl van de ‘Amsterdamse school’. 

‘Sic Semper’ (1890) op de hoek van Trans en Nieuwegracht is gebouwd voor de voormalige Oranje Sociëteit opgericht in 1775, de periode van de politieke tegenstelling tussen ‘Orangisten en Patriotten. De gevel vermeldt de geschiedenis van de sociëteit in jaartallen, in tegeltableau zijn de huizen te zien die eerder op deze plek stonden.’  Houtzagers was directeur en docent aan het Utrechts Museum van kunstnijverheid.  Gerrit Rietveld volgde bij hem avondlessen in tekenen.