Markante kunstenaar

Bertus Jonkers: kunstenaar, dag en nacht 

Hij was zonder enige twijfel de meest markante, origineelste en eigenwijste Utrechtse kunstenaar uit de voorbije eeuwSjarel Ex, directeur van het Centraal Museum van 1988 tot 2004  kwalificeert Jonkers als een groot en belangrijk kunstenaar. Een klein, maar steeds groter wordend, aantal verzamelaars zijn het helemaal met Sjarel Ex eens. 

Bertus Jonkers wordt in 1920 geboren als achtste kind in een gezin, met uiteindelijk elf kinderen. Hij is een speels, beetje tegendraads kind dat liever buiten speelt dan naar school gaat. De lagere maakt hij niet af maar, omdat er in een groot gezin eten op tafel moet komen moet Bertus gaan werken als schilder-leerling en volgt hij s ’avonds een opleiding tot huisschilder. Maar voor huisschilder is hij niet in de wieg gelegd, hij heeft hoogtevrees en durft daarom geen ladders te beklimmen. Een carrière als huisschilder wordt het niet. Veel liever wordt hij kunstschilder. 

Bertus Jonkers in 1990.  Foto: Daan van Beek.

Tijdens de oorlog moet hij enige jaren verplicht in Duitsland werken, maar als Duitsland capituleert keert hij zo snel mogelijk terug naar Nederland. Via enige omzwervingen en een kort verblijf in Limburg keert hij terug in Utrecht. Hij kan in zijn ouderlijk huis wonen en weet nu zeker dat hij kunstschilder wil worden. Hij is al ver in zijn twintiger jaren als hij bij Artibus op de Plompetorengracht schilderlessen neemt. Bertus wordt in die eerste jaren geïnspireerd door het werk van Vincent van Gogh en dat laat zich zien. Zijn eerste schilderijen, voornamelijk landschappen schildert hij met een snelle toets en in een palet met frisse heldere kleuren. Met zijn leeftijdgenoot en al even eigenwijze kompaan Nico Rypkema reist hij regelmatig naar Frankrijk. Ze schilderen er veel, filosoferen met veel drank over de schilderkunst en hebben plezier. Zijn geschilderde landschappen verkopen goed, maar bij Bertus draait het leven niet om geld. Hij verandert zijn figuratieve manier van werken langzaam in een meer abstracte. Hij begint stoffen te beschilderen en kralen van klei te maken die hij beschildert en tot kettingen rijgt. 

Geld is voor hem een secundaire behoefte

Voor Bertus Jonkers begint een tweede leven als hij in het begin van de jaren zestig Yoga ontdekt. Hij wordt een fanatiek beoefenaar, verdiept zich in de filosofie en leest er stapels boeken over. Hij wordt een ander mensZijn werk is nu volledig abstract en in tegenstelling tot figuratieve schilderijen is het aan de straatstenen niet te slijten. Het deert Jonkers niet. Geld is voor hem een secundaire behoefte, hij neemt maar een maaltijd per dag en die krijgt hij meestal gratis van een bevriende restauranthoudster. 

 

Outsider Art. Collectie: Marcel Gieling

Sterrenwacht. Collectie: Marcel Gieling

Hij werkt in verschillende tijdelijke ateliers tot hij de sleutel krijgt van een groot herenhuis aan de Lagenoord 9. Dit huis staat op de nominatie om gesloopt te worden, maar nadat de sloop enige keren is uitgesteld komt er afstel en kan Bertus er blijven wonen en werken. Tussendoor is de kunstenaar twee jaar getrouwd geweest, een ongelukkige periode. Een gedeeld leven is eigenlijk niets voor Bertus. In zijn huis aan de Lagenoord gebruikt hij maar een kamer, het is zijn woon- slaapkamer maar, ook zijn atelier. Dat wil niet zeggen dat hij niets doet met de andere ruimten. De trap naar boven krijgt in de Utrechtse kunstscene al snel een cultstatus. Bertus bestrooit de treden met confetti waarna hij dat met een transparante lak bewerkt. Dit procedé herhaalt een aantal keren en de confetti-trap is een feit. De huidige bewoners hebben de trap (gelukkig) in ere gehouden. 

Zijn teksten zijn al even uniek als al het werk van hem

Tussen alle bedrijven door is Jonkers ook gaan etsen. Hij schaft zich een enorme etspers die midden in zijn woon/slaapkamer/atelier wordt neergezet.  Eerst gebruikt hij etsplaten van zink, maar die verdwijnen uit beeld als hij ontdekt dat hij van dik papier, voorzien van een stevige laklaag, ook kunt etsen. Door in de laklaag te krassen en vervolgens af te drukken ontstaan er unieke drukken. Zachte naaldetsen noemt hij zijn creaties. Deze bijzondere drukken voorziet hij van teksten die hij zelf schrijft. Zijn teksten zijn al even uniek als al het werk van hem. 

De woon-slaap en atelierkamer wordt voor vrienden en bezoekers een bezienswaardigheid. Bertus is op advies van zijn yogaleraar gaan bouwen. De leraar bedoelde waarschijnlijk bouwen aan jezelf, maar Bertus bedacht dat hij ook huizen, kerken, Pyramides, flatgebouwen, scholen en boten kon gaan bouwen. En dat deed hij, op schaal dat wel. 

Zijn kamer is de “talk of the town”

Om te plakken maakt hij mengsels van allerlei onduidelijke substanties, het zijn onduidelijke mengsels, maar zo sterk dat alles wat hij aan elkaar plakt muurvast zit. De producent van Bisonkit zal er jaloers op zijn.  Als je zijn losse bouwsels rangschikt ontstaat er een stad. Met de gebouwen kun je schuiven en met iedere verandering ontstaat er een andere stad. En al die bouwsels maakt hij in zijn kamer die inmiddels beroemd en berucht is. Het is de ‘ talk of the town’ want naast de unieke sfeer is het er smerig, de koffiebekers zijn niet meer als zodanig te herkennen en bezoekers slaan daarom beleefd een aangeboden kop koffie af.  Sjarel Ex biedt Bertus voor onbepaalde tijd een zolderkamer in het Centraal Museum aan waar hij zijn eigen stad mag (op)bouwen, de stad krijgt de titel ‘ Stad van overgave’ en  wordt in 1990 door het Centraal Museum aangekocht. Bertus komt vaak naar het museum om in een zelfgemaakte stoel van karton bij ‘zijn’ stad te zijn en praatjes met bezoekers te maken. Natuurlijk is hij trots maar dat liet hij niet merken.  

Bertus is vierenzeventig jaar als hij de Lagenoord 9 noodgedwongen verruilt voor een kamer in het Bartholomeus Gasthuis. Jaren van stevig roken hebben zijn longen aangetast en zijn mobiliteit is sterk afgenomen. Zo af en toe maakt hij nog een wandeling door de stad, maar ook dat kost hem steeds meer moeite. In het Bartholomeus Gasthuis leren ze Bertus ook kennen, eigenwijs als altijd wil hij op zin kamer doorgaan waarmee hij op de Lagenoord gebleven was. Dat wil zeggen mengsels maken en bouwen om zijn gebouwen mee te lijmen en plakken. Na aanvankelijke protesten van de directie, besluit men Bertus zijn gang te laten gaan. Zijn kamer lijkt binnen de kortste keren op zijn kamer aan de Lagenoord, een grote bende dus. Naast zijn huizen maakt hij in Bartholomeus prachtige, handzame boekjes met gouden kaftenal dan niet voorzien van tekst, hij slaapt nauwelijks hij lijkt te weten dat de dood hem op de hielen zit en bovendien; kunstenaar ben je dag en nacht! 

Zijn werk hoort toch eigenlijk in Utrecht thuis

Bertus Jonkers overlijdt op 7 maart 2001, hij laat een prachtig en uniek oeuvre na waarvan een groot deel, via een omweg, is ondergebracht in Museum Dr. Guislain in Gent, België . Daar is in een voormalig ziekenhuis een zogenoemd Outsider Art Museum gevestigd. En Outsider Art mag de kunst van Bertus Jonkers genoemd worden. De stad Gent is niet naast de deur en hoewel de kunst van Bertus Jonkers daar op zijn plaats lijkt hoort het, mijn inziens,  toch in Utrecht thuisHet Centraal Museum en ook het Spoorweg Museum in Utrecht bezitten werk van Bertus Jonkers. Daarnaast verzamelt het Rijks Prentenkabinet, onderdeel van het Rijksmuseum de unieke etsen van deze charismatische kunstenaar.  

Voor dit artikel heb ik o.a. gebruik gemaakt van het boekje ‘ Vierkante koeien’ geschreven door Daan van Beek. In dit boekje uit 2004 staan de unieke teksten van Bertus Jonkers centraal. Boekje verkrijgbaar via daan@dvanbeek.nl Prijs 15 euro. 

 

 

 

Auteur Marcel Gieling
Auteur

Marcel Gieling

Marcel Gieling heeft jarenlang een kunsthandel gehad in Utrecht. Tegenwoordig heeft hij een online galerie, www.marcelgieling.nl. Voor De Nuk schrijft hij regelmatig over cultuur in Utrecht.

Laat uw reactie achter

Reactie

11 reacties

  • Georgette Goené schreef:

    Bertus was een vriend van mijn broer Rien Goené en hij kwam weleens bij ons thuis. Zie hem zo zitten met zijn markante kop en smoezelige kleding. Ik weet ook dat hij kleine koffertjes maakte en die in zijn gang. In de muur had gemaakt. Een mooi mens met prachtig werk wat inderdaad in Utrecht thuis hoort.

  • Nico Croes schreef:

    Een geboren kunstenaar die niet zal sterven

  • Hendrik van Til schreef:

    Beste Marcel Gieling, heel hartelijk dank voor dit uitvoerige mooie levensverhaal!
    Hij was destijds een van mijn naaste buren. Zijn indrukwekkende collectie ( de stad en diverse doeken) heb ik 2 jaar terug in Gent gezien, eerlijk gezegd niet op een plek die zijn werk verdient ( een behoorlijk gedateerd en vervallen voormalig psychiatrisch ziekenhuis met slechte verlichting in een buitenwijk van Gent)
    Hoor i.d.d. zo snel mogelijk richting Centraal museum Utrecht terug te verhuizen!

  • Femke schreef:

    Wij hebben het geluk de huidige bewoners te zijn van het pand waar Jonkers lang gewoond heeft op de Lagenoord. We hebben veel bewaard; ook de koffertjes en andere kunstwerkjes in de muur, die genoemd zijn. Ook al heb ik alles al eens uitvoerig bekeken, steeds zie ik toch weer een ander detail. Het blijft boeiende kunst. We vinden het ook leuk dat er met enige regelmaat echte Jonker-fans langskomen Dank voor het artikel en de blijvende aandacht voor deze bijzondere man.

  • P.Pluijmen schreef:

    Ik ben mijn huis aan het klaarmaken voor de verkoop. Ik kom zojuist een eenvoudig schilderij van een fabriek , waarschijnlijk in Zuid -Limburg. Gesigneerd jonkers. Schilderij heb ik via mijn familie , die altijd in Hulsberg woonde! Ik las zojuist dat de hier genoemde jonkers ook een tijdje in Limburg vertoefd heeft.

  • Sjoerd Rijpkema schreef:

    Te koop: schilderij van Bert Jonkers. De protestante kerk in St. Nicholaasga (Friesland). Jonkers was goed bevriend met collega schilder Nico Rijpkema. St. Niek is waar Rijpkema opgroeide en hij Jonkers klaarblijkelijk mee naar toe heeft genomen.

  • Jan Bouman schreef:

    heb twee schilderijen van Bertus al een jaar of veertig aan de muur hangen: de Schelp en de Sloot. Iedereen die ze ziet vindt ze zo somber, zelf vind ik het vrolijke kleurrijke werken. Mooi mens die Bertus, heb met hem af en toe wat asana’s ( yogahoudingen ) uitgevoerd. kende hem niet goed, toen hij overleed was ik vijftig. bedankt Marcel.

  • Dirk tanis schreef:

    Dikke 50 jaar geleden op de lagenoord zijn huis geschilderd was van de gemeente en toen wij klaar waren hebben we elk een erts gekregen van hem dit was op krantenpapier gedaan het was een speciale man.maar wel dankbaar in het hele huis was hij cirkels aan het maken hij daagde ons ook uit om het doen. Van hem was het precies rond zo uit de hand. Van ons niet.

  • Wim van Ham schreef:

    Wim van Ham, 25 augustus 2023.

    Ik heb ook ’n schilderij van Jonkers in mijn bezit, de achterkant van 1 of meerdere boerderijen met ’n hooimijt. het is min of meer geschilderd in ’n vroege van Gogh stijl. Uit overlevering heb ik begrepen dat hij tijdens WOII enige tijd ondergedoken heeft gezeten bij ’n boerenfamilie in Netersel, N Br. Vandaar ook het schilderen van de achterkant van boerderijen. Hij kon zich i.v.m. zijn veiligheid beter niet op straat vertonen. Een neef van mij heeft nog meer van dit soort werken uit die periode in zijn bezit.

  • Gijs Noorlander schreef:

    Ik heb dezelfde periode gewerkt die D Tanis aangaf. Ik heb met mijn maatje ook wel de witte genoemd een tijdje in het huis gewerkt. We hebben toen samen heel veel voor Bertus gedaan hij was er blij mee. Ook wij kregen een werk van hem. Ik heb het schilderij van het aangezicht op het oude buurtstation en plein bij het centraal station.

  • Henny & Joke van Dijk schreef:

    Ik heb net vandaag naar Daan van Beek geschreven over mijn ervaringen met Bert Jonkers: Hallo Daan,

    “A voice form the past and far away” dat is wat er gebeurt als je gaat verhuizen en in alle hoeken en gaten informatie vindt.
    Bert Jonkers was eigenlijk een kennis ( soms vriend, soms zeker niet) van m’n vader, maar als een regelkmatige bezoeker van ons restaurant in the Herenstraat onmiddellijk herkenbaar aan Bert’s mosaic over de deur hebben m’n vrouw en ik hem jarenlang gekend. Ik heb waarschijnlijk de meest uitgebriede en gevarieerde collectie van z’n werk van die jaren – een schilderij, een watercolor, een etch die Boymans heeft gekocht, maar ook iets dat niemand anders heeft, een doorgeefluik dat ie maakte als huwelijk’s geschenk toen we in het “Achterhuis”in de Herenstraat woonde die uitkwam op de Oude Kamp. Een uniek kunstwerk gedaan in diverse technieken en met zelfs een gehamerd brons handvat.
    Ik weet dat ie later erg in modellen en gebouwen experimenteerde maar dat was jaren nadat we naar Amerika zijn vertrokken in 1968.
    Je had er een opersoonlijke groet bij gedaan en ik vraag me af of ik ooit geantwoord had, maar je zei
    “ik ben benieuwd naar je reactie – Daan” en het is duidelijk dat je een graphische en helder idee had in je presentatie. Ik kan bijna Bert horen mompelen van de goudvis, die nooit omkijkt of een van de meest interessante observaties “ vertel nooit wat waar is, want dan ben je uitgepraat”

    Je hebt als editor/uitgever een reuze fijn inzicht gegevne in een kunstenaar die vaak niet wist waar hij was en die veel te veel rookte voor z’n gezondheid, maar m’n vrouw en ik hebben z’n werk and handtekening in ons huis en die gaan nu naar ons nieuwe huis dus we blijven connected.

    Met vriendelijke groet

    Henny van Dijk
    Houston, TX, USA

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *