Een bajes in de polder

De Gevangenisjaren’ van Utrechter Erdal Balci: “Mijn doel is om de redelijke mensen in Nederland aan het denken te zetten”

Erdal Balci: "Als je echt van iemand houdt, dan uit je kritiek"

Columnist en schrijver Erdal Balci beschrijft in zijn boek ‘De gevangenisjaren’ zijn jeugd in Turkije in de Utrechtse wijk Lombok. Zijn stijl is dichterlijk, maar zijn conclusies over zijn familie, zichzelf en de Turkse gemeenschap zijn spijkerhard: “Als je echt van iemand houdt, dan uit je kritiek.”

Volkskrant columnist en schrijver Erdal Balci (52) verhuist op zijn elfde met zijn moeder, drie zussen een broer van het Turkse Ardahan naar de J.P. Coenstraat 48 bis in Lombok. De achttien jaar tussen dat moment en de dag dat hij weer voor even terug verhuist naar Turkije beschrijft hij in zijn nieuwste boek De Gevangenisjaren als ‘een bajes in de polder’. 

Pas in zijn derde roman kon hij zijn eigen verhaal vertellen. Zijn ouders zijn inmiddels dement, en wonen in de buurt van zijn zus in Turkije. Niet zelden spreekt hij in zijn boek meedogenloos over zijn familie. Over zijn moeder ‘de ijskoningin’, die haar teleurstelling over ‘de uitkomst van de loterij’ die haar – het mooiste en slimste meisje van het dorp – aan zijn vader had gekoppeld afreageerde op haar kinderen. Over zijn vader die hij na het dodelijk ongeluk van zijn zusje hoorde zeggen: “Gelukkig is het niet een van mijn zonen”. 

“Wat mijn zus ervan vindt weet ik nog niet”, vertelt hij op het plein voor het Conservatorium in Utrecht. “Ze heeft nog niet gereageerd.” Zijn worsteling met de beklemmende “dicatuur van de groep” en gebrek aan liefde heeft hij nooit met zijn ouders kunnen bespreken. “Dat is erg moeilijk, maar het verhaal is relevant.” Dwars door de kritiek vanuit de Turkse gemeenschap is hij vastberaden zijn verhaal te doen. “Ik heb dit boek geschreven om iets aan te kaarten. Om het verschil te laten zien tussen de culturen. Want het tekent het leven van de mensen die erin leven.”

Over je geboorteplaats Ardahan schrijf je: ‘Ik hield van de geur van de sigaretten van opa. Geurtjes die verraadden dat er een andere wereld was achter de bergen.’ Was je al vroeg nieuwsgierig naar die wereld achter de bergen?

“We zijn geboren in de wereld van die bergen. Er was niks anders dan sneeuw. De kranten kwamen met twee, drie dagen vertraging en die droegen we dan onder onze hemden om ons tegen de kou te beschermen. Bij die geur van de sigaretten stelde ik vragen: ‘waar komen die dingen vandaan?’ Want bij ons groeide niks. Alleen met oud- en nieuw hadden we sinaasappelen, maar die waren bevroren. Eerst gingen we ermee voetballen en pas daarna konden we ze opeten.”

Je vader werkte inmiddels al tien jaar als metaalarbeider in Zaltbommel. Hoe keek jij naar Nederland in die tijd?

“Ik wilde er heel graag naartoe. Toen we een televisie kregen nam dat alleen maar toe. Ik weet dat we opbleven voor de wedstrijden van het WK 1978. Ik kan me nog herinneren dat Arie Haan van grote afstand had gescoord en ik droomde over de plekken waar dit soort dingen konden gebeuren. Nederland stond ook symbool voor ontwikkeling en vooruitgang, door de spullen die mijn vader meebracht.”

Je bent niet bepaald lyrisch over je geboortestreek, bijvoorbeeld als je schrijft over masturberende jongetjes in de bioscoop

(lacht) “Dat is heel beeldend toch? Heel veel mensen zijn lyrisch over hun geboortestreek. Als ze de kans krijgen dan brengen ze er een paar weken door. Dat chauvinisme is niet aan mij besteed. Ik kan net zo genieten van een mooie plek in Italië of Frankrijk.“

“Wij zijn de erfgenamen van de hele mensheid”

Mensen identificeren zich met hun geboortestreek. Waarmee identificeer jij je?

“Met mezelf! Dat zeg ik ook altijd als het gaat om kolonialisme of het slavernijverleden. Mijn voorouders zijn blootgesteld aan genocide door Stalin. Maar je hoort mij niet zeggen: ‘kijk wat met mijn voorouders is gebeurd’. Die geschiedenis is net zo zeer mijn geschiedenis als de geschiedenis van de slaven. Wij zijn de erfgenamen van de hele mensheid.”

Op je elfde kwam je naar Nederland. Bedacht je toen al de gevangenis metafoor?

“Het voelde meteen beklemmend en alsof ik geen kant op kon. De metafoor is wellicht wat sterk uitgedrukt, maar ik ben groot fan van The Shawshank Redemption – een film over een ontsnapping uit de gevangenis die ik al eens in Turkije had gezien. Het maakte op mij veel indruk omdat de hoofdrolspeler zo lang bezig is: hij heeft geen haast. Ik ben ook lang geweest met mijn eigen ontsnapping. Mijn culturele ontsnapping.”

“Spinoza neemt mij als het ware aan de arm, begeleidt mij op mijn vlucht”

Wat is uiteindelijk de sleutel naar de ontsnapping?

“Ik wil met het boek ook laten zien dat filosofie niet enkel een theoretische bezigheid kan zijn: je kan het als individu ook op je leven toepassen en een wending geven aan je leven. Spinoza neemt mij als het ware aan de arm, begeleidt mij op mijn vlucht. Hij redeneert dat er geen sprake is van vrije wil,  maar de mens kan wel bijsturen door te bepalen aan welke omgeving je jezelf blootstelt. Toen ik terug ging naar Turkije, wist ik dat daar wel een klimaat was van verwestering, van secularisatie, van de strijd tegen traditie en geloof.“

Terug naar Turkije op zoek naar modernisering. Dat klinkt een beetje paradoxaal…

“Hier is het klaar, denkt men. ‘Jullie voorouders hebben het pad geëffend voor jullie.’ Nog steeds is het motto: iedereen doet zijn eigen ding. De westerse cultuur heeft tweeduizend jaar geleden al kennis gemaakt met liefde, door het verhaal dat God van alle mensen hield, al is dat natuurlijk een grote leugen. Het verschil tussen de Islamitische wereld en de westerse wereld is wat dat betreft geen vijftig jaar, maar tweeduizend jaar. De liefde, daar moet men daar nog kennis mee maken.”

Kun je dat uitleggen?

“De Oosterse cultuur heeft een drang om mensen te laten schikken naar de groep. Die is zo hardnekkig dat er zelfs moorden worden gepleegd. Vaders die hun dochters wurgen of doodschieten. Als de dictatuur van de groep zo sterk is, gaat die groep ook de liefde overheersen. Nederlanders en Europeanen zijn los gegroeid van die groepsdwang. Pas dan kun je echte liefde geven je kinderen.“

“Nog geen jaar nadat we in Lombok gingen wonen, ging ik naar de Koranles”

Je beschrijft dat de dictatuur van de groep in Nederland sterker is dan dat deze ooit was in Turkije

“In Ardahan fantaseerde ik openlijk over de socialistische revolutie. Mijn zussen droegen daar geen hoofddoekje. Nog geen jaar nadat we in Lombok gingen wonen, ging ik naar de Koranles. Dat was echt onvoorstelbaar toen we in Turkije woonden. “

Hoe kun je dat verklaren?

“We kwamen in een gemeenschap terecht van Turken uit andere delen van Turkije, conservatieve delen. Maar het kwam ook omdat de Nederlandse gemeenschap niet omkeek naar de Turkse gemeenschap. Dat is een voortvloeisel van de postmoderne revolutie: dat er een mix moet zijn van alle culturen. In Nederland was men zelfs zo uitgekeken op het westen dat men ging zoeken naar antwoorden in primitieve culturen. Ik leerde later zelfs dat de Koranscholen subsidie kregen van de Nederlandse overheid. Dus we zijn met medewerking van de Nederlandse overheid strenger in de leer geworden.”

In hoeverre is dat veranderd sinds de jaren ’80?

“Er is sindsdien geen vooruitgang geboekt. De 2e generatie Turken die seculier zijn, die moeten nu hun best doen om de 3e en de 4e generatie in de moderne tijd te houden. De moeder draagt geen hoofddoek, maar dan komt de dochter wel met een hoofddoek thuis. De worsteling die ik beschrijf in het boek is bij veel mensen nog gaande.”

Is dat wat je met je boek wil aankaarten?

“Mijn doel is om een gesprek hierover te starten. Nederlanders kunnen wel denken: het is hun leven, laat ze maar met rust. Maar het is de realiteit dat de redelijkheid een zeldzaamheid wordt. Door de groei van religieuze groeperingen groeit ook extreem rechts. En dan is het niet langer een probleem van de Turken en de Marokkanen, maar van jullie en jullie kinderen, want in beide groepen geldt de macht van de groep. Dan staat het vrije woord onder druk.”

“Ik hou echt van die gemeenschap, ook al hebben ze een hekel aan mij”

Hoe heeft de Turkse gemeenschap in Nederland op je boek gereageerd? 

“Ik krijg vrij veel negatieve reacties. Maar dat was te verwachten, toch? Ze weten niet dat ik de beste bedoelingen heb met mijn gemeenschap. Als je echt van iemand houdt, dan uit je kritiek. Als je om de groep geeft, dan wil je verbetering zien. Als je nooit kritiek geeft, ook al zie je wat er mis gaat, dan laat het je koud. Ik hou echt van die gemeenschap, ook al hebben ze een hekel aan mij.”

Je gaat uiteindelijk journalistiek studeren. Als je dat aan je moeder vertelt, verschijnt er een glimlach op haar gezicht

“Of niet. Misschien heb ik me dat verbeeld. Mijn moeder was verbitterd door haar leven en reageerde dat af op haar kinderen. Dat veranderde wel later, maar het was allemaal te laat. Vanaf mijn dertigste zag ik haar wel veranderen, maar dat was een gepasseerd station. Voor mij, en voor mijn broer en mijn zus. Veel te laat, wat vooral sneu is voor haar.”

Toch heb je volhard in je drang om schrijver te worden

“Ik heb heel lang geen illusies gehad. Ik had in het begin zelfs moeite met de simpelste boekjes op de mavo. Ik ben journalistiek gaan studeren om aan mijn taal werken. De jaren daarna heb ik niet het zelfvertrouwen gehad om me aan literatuur te wagen, dat begon pas in Turkije. Mijn column in de Volkskrant was uiteindelijk de manier om te laten zien dat je de zeggingskracht van literatuur kan gebruiken om de actualiteit te duiden. “

Je verhaal neemt ons ook terug naar het Utrecht van de jaren ’80 en ’90. Welke plekken staan centraal?

“De gracht, waar ik met mijn vrienden langs liep. De lappenmarkt, waar ik met mijn moeder naartoe ging. De bussen van toen, het Centraal Station. Hoog Catharijne en de lelijkheid ervan.“

Je verhaal laat ook zien dat autochtone en allochtone Utrechters misschien wel in parallelle werelden leven

“Zeker weten. Daarom moeten Nederlanders heel goed luisteren naar wat de schrijvers uit de Turkse gemeenschap te vertellen hebben. Daarom is het ook zo waardevol wat bijvoorbeeld Lale Gül, Fidan Ekiz en Asis Aynan te zeggen hebben.”

Wat is jouw oproep aan hen?

“Meer interesse en meer idealisme. En een open discussie over wat de moderne tijd is. En of het verantwoord is om een deel van de bevolking in een premoderne gemeenschap te laten. Of dat moreel verantwoord is. Puur egoïsme lijkt me dat. Daar moeten we heel open over praten.“

En van zo’n open discussie is nu geen sprake?

“Nee. Nu blijft het vooral een Wilders discussie, terwijl hij geen enkele oplossing heeft. Hij roept maar iets: ‘ze moeten allemaal weg’ of ‘de grenzen moeten dicht’. Het niveau moet een stuk hoger liggen dan dat. Bovendien: het is een mondiale kwestie. Wij zijn met onze welvaart en onze democratie een stuk gelukkiger, dat zijn de feiten, dat moeten we gewoon toegeven. En de vraag is: hoe krijgen we de wereld in die moderne tijd? Dan kunnen we misschien met ons eigen Nederland beginnen.”

“Ik moest om een Europeaan te worden, Europa ontvluchten”

Is je ontsnapping uiteindelijk geslaagd?

Mijn boek is ook het verhaal van een zoektocht naar een andere identiteit, naar een Europese identiteit. Eigenlijk ook om te laten zien dat het bijna onmogelijk is. Ik moest om een Europeaan te worden, Europa ontvluchten. Zo moeilijk is het dus blijkbaar. En het is ook een zoektocht zonder einde. Want als ik mezelf afvraag: ben ik er? Ben ik een Europeaan? Dan zijn mijn dochters de graadmeter.

En wat zegt die graadmeter?

“Dat het goed gaat! Zij zijn vrijer dan ik in die tijd was. Ik sprak mijn dochter gisteren nog, ze is nu in Frankrijk. Ze is net begonnen aan het boek en moest vaak huilen. Ze vond het heel mooi.”

Logo De Nuk
Auteur

Joep Lucassen

Laat uw reactie achter

Reactie

2 reacties

  • Louis Engelman schreef:

    Veel waardering voor het eerlijke verhaal van Erdal Balci.

  • Toine Goossens schreef:

    Dank Erdal Balci,

    Storytelling, beter nog story sharing, is een van de invloedrijkste ontwikkelingen van deze tijd om het langs elkaar heen leven, het elkaar negeren en elkaars standpunten, gewoontes en cultuur uit te willen bannen te pareren.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *