Amerikaanse hotline met Rusland kan voor ontspanning zorgen

 ‘Er is wel een lijntje tussen de VS en Rusland. Het heeft deconflicting, dat ze niet op elkaar knallen.‘ Dat zei Tony van der Togt van Clingendael dinsdagavond na afloop van een Q&A over Oekraïne in het Utrechtse theater Kikker. ‘Iets dergelijks deden ze ook al in Syrië.’  

NBC News heeft twee dagen na de invasie van Oekraïne van bronnen vernomen dat de Amerikaanse regering streeft naar zo’n communicatiekanaal met het Russische leger om een botsing tussen troepen aan de Oekraïense grens tegen te gaan. Een hotline tussen de Amerikaanse stafchef Mark Milley en zijn Russische collega Valery Gerasimov moet een directe confrontatie voorkomen. Ook de hoogste commandant van de NAVO Tod Wolters en een andere hoge Russische bevelhebber zouden hierin worden betrokken. Secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg zei in Brussel tegen NBC-News dat hij er met Wolters over heeft gesproken. 

Tijdens de Koude Oorlog was al in 1963 sprake van een Rode Telefoon. In 2015 werd een hotline in werking gesteld tijdens het conflict in Syrië. Het was een 24-uurs lijn die vooral gevechtsvliegtuigen van de twee supermachten monitorde. Er vonden toch een paar incidenten plaats, maar die leidden niet tot escalatie.  

Volgens de bronnen kunnen betrokkenen informatie uitwisselen om te verzekeren dat Russische troepen die Oekraïne binnenvallen niet de wegen kruisen van Amerikaanse eenheden in Oost-Europa, in het bijzonder aan de Poolse grens en de Zwarte Zee. Het vermindert het risico voor onvoorziene raketaanvallen en moet verzekeren dat Amerikaanse en Russische vliegtuigen en oorlogsschepen in verschillende gebieden actief zijn. Het is onduidelijk of Poetin instemt met het voorstel.  

“Hij kan wel dreigen, maar heeft er geen belang bij als de strijd zich uitbreidt”

Haalt het toch niet een deel van de spanning af? Tony van der Togt overwoog in Utrecht: ‘Ik denk dat Poetin het wel okay vindt als er geen direct conflict tussen de VS en Rusland komt. Hij kan wel dreigen, maar heeft er geen belang bij als de strijd zich uitbreidt. Ze zullen nog niet gaan naar een escalatie met kernwapens.’  

De Q&A in theater Kikker trok een voornamelijk jong publiek. Het was georganiseerd door NJR – Bestuur en Jongerenvertegenwoordigers. Naast oud-diplomaat en senior research fellow Van der Togt was een van de sprekers dr. Laurien Crump, Docent in de Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht.  

Crump memoreerde dat tijdens de Koude Oorlog een voortdurend bewustzijn was van wederzijdse dreiging tussen de kernmachten Amerika en Rusland. Het was steeds zoeken om de dialoog open te houden. Na de beëindiging van de Koude Oorlog sprak de Russische leider Michail Gorbatsjov nog van een Gemeenschappelijk Huis, resultaat van zijn ingrijpende verbouwing: de perestrojka. Het werd een chaos onder Boris Jeltsin en uit die puinhoop trad Vladimir Poetin naar voren.  

Crump: ‘Hij is nietsontziend in zijn propaganda en door de afstand van corona volstrekt geradicaliseerd.’ 

Poetin is altijd beducht geweest voor uitbreiding van de NAVO naar het oosten. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker en zijn Duitse collega Hans-Dietrich Genscher hadden hadden tegen Gorbatsjov gezegd: ‘De Navo gaat niet uitbreiden.’ Dat is nooit formeel op papier gezet. Na de opheffing van het Warschauwpact kwam die oostelijke beweging er wel, tot grote woede van Poetin. Crump: ‘Het was geen gebroken belofte. Wel een broken spirit of collaboration. Zonder nu een Poetin-versteher te zijn, hij heeft het niet helemaal uit zijn duim gezogen.’ 

Ze zei dat onderhandelingen zoals in Turkije haar enige hoop geven, met een grote rol van China. Ze was duidelijk tegenstander van het verbreken van alle banden met Rusland. 

“We hebben een probleem met Poetin en zijn regime en niet met de Russen”

‘Wat belangrijk is dat andere culturele kanalen openblijven, terwijl universiteiten en bepaalde culturele instellingen de banden verbreken. Het is goed voor het onderscheid tussen Poetin en zijn kliek enerzijds en het Russische volk dat het niet wilde anderzijds.’ 

Van der Togt was het met haar eens. Hij betoogde: ‘Die cancelcultuur van alles wat Russisch is is fout. Dat je geen Dostojevski meer mag lezen en niet meer naar componisten mag luisteren die ook tegen de oorlog zijn. Het is wat Rutte zei. We hebben een probleem met Poetin en zijn regime en niet met de Russen. Ook niet met de Russen die in Nederland wonen.’ 

Poetin is bang voor de NAVO, maar ook voor revolutie in eigen land, weet Van der Togt. Het is een soort Russische complottheorie. In die geest heeft Poetin zich omringd met olicharchen en kleptokraten die goud hebben verdiend met de export van grondstoffen. 

Van der Togt poneerde de vraag: ‘Wil je iets tegen dat regime doen? Follow the money. Poetin zet zich daarin af tegen de democratische wereldorde, alle regels die in het westen zijn afgesproken. Hij trekt zich terug in een fort, een soort Rogue State. Kun je daar afspraken mee maken?’ 

Hij weet ook: ‘Poetin wordt in oktober 70. Dit moet deel worden van zijn legacy: een Russisch Rijk dat hij wil herstellen en daar hoort Oekraïne bij. Rusland zou geen grootmacht zijn zonder Oekraïne. Hij vergeet daarbij dat Oekraïne al dertig jaar onafhankelijk is. Hij wil deze invloedssfeer, maar realiseert zich niet dat dat in de 21-ste eeuw niet meer kan. Zijn militairen worden niet verwelkomd met bloemen. Dat is voor Russische soldaten heel demotiverend. Zijn oorlog is gestrand. Het kan hem opbreken. Er gaan ook verbazend veel Russen de straat op. Je ziet het verzet groeien, maar dat is bij de huidige repressie moeilijk te uiten. Onder de Oekraïners is de motivatie heel hoog. Ze vechten voor hun eigen land, hun eigen vrijheid. Ze vechten niet tegen de Russische bevolking. De Russen hadden gedacht snel te kunnen winnen. Kiev pakken, Zelensky pakken. Het gaat ze opbreken.’  

“Het is hopen op generaals die zeggen: “Deze man is compleet gek geworden”

De oorlog religieus gedreven, met een terugkeer naar de orthodoxe kerk? Het is vooral politieke framing, denkt Van der Togt. ‘Na de Sovjet-Unie hadden ze geen ideologie samen. Ze hebben gezocht naar een identiteit. De patriarch was een KGB-infromant. Dan dat historische frame: Poetin is ineens historicus geweest. De orthodoxie wordt gebruikt als een poging tot bindmiddel. Er zijn veel moslims in Rusland, andere gelovigen. Rusland op orthodoxe waarden gaat hem niet worden. Dat is ook zo’n ideologie van een derde Rome: Moskou. De patriarch is twee handen op een buik met Poetin. Het wordt alleen maar erger. Papes die wapens zegenen. Niet alle kerken in Oekraïne horen bij het Moskouse patriarchaat. Het wordt gebruikt in een politiek conflict, om verdeeldheid te zaaien en niet om het op te lossen.’ 

Poetin heeft het tegendeel van verdeeldheid bereikt in Oekraïne. Van der Togt: ‘Als iemand een standbeeld moet krijgen voor nation building is het Poetin.’ 

Juist dan is het de vraag hoe lang hij op zijn eigen sokkel blijft. ‘Stel hij komt onder de tram, wie dan? De grootste kans is dat het iemand wordt uit de kring om hem heen. Maar wie te machtig wordt, komt weer op een zijspoor. Nu staat zijn regime op het spel. Het is een grote gok van Poetin. Hij gaat va banque. De nucleaire paraatheid is een tikje omhoog. Het kan nog drie tikjes omhoog. We hoeven niet meteen naar de ETOS voor jodium-tabletten. Het westen is van afschrikken, maar niet gebruiken. Rusland van escaleren om te de-escaleren. Het is hopen op generaals die zeggen: “Deze man is compleet gek geworden.” Ze zijn niet allemaal gek.’