Zaaien en oogsten voor Pandhof Sinte Marie

Wie zijn toch die mensen die Utrecht tot de leukste stad van Nederland maken? En wat hebben ze nodig om dat nog langer te kunnen doen? Binnenstadbewoners Marieke Renou en Claudia Hoejenbos wisten samen met twee andere buurtgenoten het Maria Majorplein te vergroenen en verbeteren. Ze maakten zelf het plan en traden op als opdrachtgever aan de gemeente.

Wie zaait, zal oogsten. Het vrijwillige onderhoudswerk in de tuin bij de kloostergang op de Mariaplaats, drie decennia lang, legde de basis voor een vergaande vorm van burgerparticipatie. Vier buurtbewoners uit de werkgroep Pandhof Sinte Marie zagen kansen om het aangrenzende plein om te toveren tot een aantrekkelijk verblijfsplein, nu Maria Majorplein gedoopt. Marieke Renou, Emma van den Dool, Lies Muller en Claudia Hoejenbos maakten hier een plan voor, dat de gemeente uitvoerde. In mei was het opgeleverd en ontvingen de vrouwen een stedelijke onderscheiding uit handen van de intussen vertrokken wethouder Anke Klein.

Groener
Bewoners als opdrachtgever aan de gemeente, een positie waarvan veel burgerinitiatieven alleen kunnen dromen. Hoe ze dit voor elkaar kregen, vertellen Marieke en Claudia daags na de opening in de kloostergang. De trots op het eindresultaat overheerst: het Maria Majorplein is beter verbonden met de directe omgeving, rond de bomen staat meer groen en de geschiedenis van de Maria Majorkerk is goed zichtbaar, zowel in een muurschildering als in de bestrating – hier komt de plattegrond geabstraheerd terug. Aan het hekwerk is over de gehele lengte een bank geïntegreerd, er staat een fontein of ‘waterwerk’ van kunstenaar Ton Kalle en de losse stoelen nodigen uit om er te gaan zitten en anderen te ontmoeten.

De planten in de grotere boomspiegels en perken zijn blauw-witte soorten die aansluiten op de soorten in de pandhoftuin, een mix van wilde en gekweekte planten die in kleur of naam iets met Maria te maken hebben. “Daar ben ik veel mee bezig geweest”, vertelt Claudia, al sinds 1990 actief in de werkgroep. “Ik kreeg hier echt groene vingers, het is ontzettend leuk om buiten aan de slag te gaan in je eigen buurt.” 

Voortouw
Het naastgelegen plein, versteend en vooral een doorloopterrein, was de groep een doorn in het oog. Bij de herinrichting van de Mariaplaats in 2015 had de gemeente dit stukje overgeslagen. “Zonde, we zagen volop kansen”, vertelt Marieke. Die deelden ze met hun buren, van het Utrechts Conservatorium tot restaurant El Qatarijne. Dankzij het Initiatievenfonds kon MINTSKE landschapsontwerp een schets maken van alle ideeën. “Mintske gaf ons plan vleugels”, lacht Marieke, “ze maakte ons plan twee keer zo mooi.” Ook de gemeente zag dit ontwerp zitten en besloot de vrijwilligers het voortouw te laten nemen bij de herinrichting van dit stukje openbare ruimte. 

Dat lijkt op een staaltje ‘right to challenge’ in de praktijk, door de gemeente Utrecht soms ‘bewonersbod’ genoemd. Het betekent dat bewoners een taak van de gemeente overnemen en als opdrachtgever naar de uitvoerende gemeentelijke afdelingen optreedt. “Wij waren in de lead. In eerste instantie zei de gemeente alleen het bedrag bij te dragen dat ze zelf had willen besteden aan de bestrating”, vertelt Marieke. “Maar toen het plan vorderde en ook werd omarmd door bedrijven en organisaties rondom het plein, nam het vertrouwen in ons plan toe en is de gemeentelijke bijdrage aanzienlijk vergroot. Men wilde gewoon dat het uitgevoerd werd.” 

Kosten
Toen brak een pittige tijd aan: van schetsontwerp tot uitvoerbaar plan komen. “Voor overleguren krijg je helaas nooit geld”, zegt Marieke, “wel voor planten en dergelijke, maar dat is dan geoormerkt waardoor je het niet aan andere zaken kunt uitgeven. Terwijl Mintske niet alleen moest ontwerpen, maar ook de gang door het ambtelijk apparaat moest maken om randvoorwaarden op te halen.”
En dat was een lange gang, langs erfgoed en riolering, langs milieu en groenvoorziening. De groep was een dag per week bezig met het uitwerken van het ontwerp. Hun uitgangspunten bewaken was volgens Claudia best lastig, bijvoorbeeld bij de boomspiegels en plantkeuze. “Bij de entree van de Mariaplaats aan de singel staan nu hele andere planten. Mijn handen jeuken, ik had er zo wat anders willen neerzetten. Maar we hadden onderling afgesproken: geen guerilla gardening. We moesten de goodwill bij de gemeente niet verspelen.”

Dat de landschapsontwerper goed de weg wist in het stadskantoor en optrad als plancoördinator, heeft de vier initiatiefnemers enorm geholpen. Wel schrokken ze van de uiteindelijke kostenraming voor hun plan. “Wat een bedrag. We dachten: nu kunnen we er beter mee stoppen. Dit krijgen we nooit bij elkaar.” De gemeente wilde alleen bijdragen wat ze zelf aan de herinrichting zou hebben besteed, de ontbrekende gelden moest de stichting Pandhof Sinte Marie zelf binnenhalen bij fondsen en bedrijven. Er zou niet uitgekeerd worden als er geen ander geld binnen kwam.

Dips
Fondsenwerving is een vak apart, weet Marieke inmiddels. “Ik schat in dat ik er twee jaar lang een dag per week aan heb besteed. Fondsen werven is lastig: plannen schrijven, presenteren, met de natte vinger begrotingen opstellen want je hebt nog veel te weinig informatie, en dat voor ieder fonds op een andere manier, want ze hebben allemaal hun eigen doelen en voorwaarden.”
Dit proces zorgde voor nogal wat ‘dips’ bij de initiatiefnemers. “Fondsen krijgen natuurlijk veel aanvragen, dus ze lichten je goed door”, vertelt Marieke. “Ben je capabel genoeg om het plan echt uit te voeren? En bedrijven die je aanschrijft zeggen in eerste instantie: waarom betaalt de gemeente dit niet, het is toch achterstallig onderhoud?’” Claudia prijst Marieke voor haar doorzettingsvermogen: “We kwamen er doorheen, echt een verdienste van Marieke.”

De muurschildering van De Strakke Hand van het interieur van de Maria Major is bekostigd door het KF Heinfonds. Voor het waterwerk en het hek waren fondsen en crowdfunding nodig, ze kregen het Initiatievenfonds zover een tweede donatie te doen zodat de ontwerper door kon gaan, en de SHV kwam over de brug. Na een aantal bezuinigingsrondes en dankzij “bereidwillige ambtenaren” lag er een uitvoeringsplan waarin de kwaliteit van het ontwerp overeind bleef. Dat er zicht was op de extra gelden, deed de gemeente bovendien besluiten de materiaaloverschrijdingen en gestegen bouwkosten voor hun rekening te nemen, aldus Marieke.  

Contract
Er mocht dan vertrouwen zijn, alle afspraken moesten op papier worden gezet. Marieke: “In een enorm juridisch contract is vastgelegd wie waar over gaat. Een ingewikkeld proces, want juristen zijn altijd bezig college en gemeenteraad te behoeden voor uitglijders. Die extra zekerheden zorgen zo voor tien paragrafen meer. Wat er allemaal niet heen en weer is gestuurd!” De bewoners wilden als opdrachtgever niet verantwoordelijk zijn voor het aansturen van de uitvoerders en het latere beheer, wel voor de planontwikkeling. “Ook bedongen we dat we ons er tegenaan mochten bemoeien als we het fout zagen gaan in de uitvoering”, voegt Marieke toe. “Dat is redelijk gelukt.” 

Succesfactoren
Nu de oplevering is geweest, delen Marieke en Claudia graag hun ervaringen met de stad. Succesfactoren voor dit initiatief waren volgens hen onder andere het etiket ‘experiment’ dat wijkraad Binnenstad hen ooit gaf. Dat de wijkwethouder Binnenstad ook wethouder participatie was hielp misschien mee. Een bereidwillige ambtenaar die het bedrag van de geplande bestrating van het plein naar voren haalde en ook nog wist te verhogen was een pre, evenals de professionele ondersteuning van landschapsontwerper Mintske in de contacten met de ambtelijke afdelingen.
Bovenal bleek de gemeente onder de indruk van het lef van de bewoners. “En de lange staat van dienst van de werkgroep, die al dertig jaar de tuin onderhoudt en meedoet aan evenementen als de Open Tuinendagen. Daarnaast zijn we actief op een heel zichtbare plek in het stadscentrum”, voegt Claudia toe.  

Bewonersassistent
Zouden ze betrokken Utrechters aanraden ook zo’n traject te doorlopen? “Lastige vraag. Je moet er erg veel tijd in investeren en dat vier jaar volhouden. Bovendien is dit een ingewikkeld en groot project, in de openbare ruimte waar vele zaken meespelen. Een kleiner project is beter te doen, maar een bewonersinitiatief vergt altijd doorzettingsvermogen en energie.”

Hebben ze nog een advies voor het stadsbestuur? “Nooit afschaffen dat Initiatievenfonds!” vindt Claudia. “In het stadskantoor is een permanent aangestelde vliegende keep, een bewonersassistent, nodig”, vult Marieke aan. “Iemand die goed luistert en de tijd neemt. Waar die persoon zit maakt niet uit, als hij of zij maar in staat is om zijn collega’s goed mee te laten werken met een bewonersinitiatief. Want hoe weten die nu de weg binnen de ambtelijke organisatie? Die verdwalen toch?”

Verbintenis
Terugkijkend vond Marieke de samenwerking met de gemeente niet eens het moeilijkste. “Onderling alles afstemmen vroeg ook veel, want iedereen dacht wel eens anders over zaken.” Claudia besluit: “Ieder van ons had zo zijn frustraties tijdens dit proces, zaken waarvan je afscheid moest nemen. En ik zie nu nog veel dingen die beter kunnen, of waar ik mijn vraagtekens bij zet, zoals de losse stoelen. Maar ik ben blij, in het bijzonder met het waterwerk en de bestrating. Wat ons bindt is de overtuiging dat dit stukje Utrecht groener en mooier kon worden. En als je je aan dat ideaal hebt verbonden, is stoppen geen optie.” 

Hieronder een video van de gemeente Utrecht over de herinrichting van het Maria Majorplein.