Werd paus Adrianus van Utrecht slachtoffer van Vaticaanse machtsstrijd?

Op eerste kerstdag zendt KRO-NCRV de documentaire Adrianus, de Nederlandse paus uit. Twee van de makers zijn de Utrechters Stijn Fens en Twan Geurts. Bart Ruijs is de regisseur van de film die het spannende leven van de enige Nederlandse paus vertelt. Adrianus Floriszoon was een Utrègs jochie, timmermanszoon, geboren op de hoek Oudegracht-Brandstraat.

Eerder dit jaar besteedde De Nuk aandacht aan de man wiens beeld voor het Paushuize, hoek Nieuwegracht-Kromme Nieuwegracht, staat. Op 9 januari was het 500 jaar geleden dat de pausbenoeming van Adrianus plaats vond. Lees het hier terug.

‘Het levensverhaal van Adrianus van Utrecht (1459-1523) leest als een jongensboek’, schrijft KRO-NCRV in het persbericht. Klopt, maar dan een historisch jongensboek, waarin Europese machthebbers in de 15^e en 16^e eeuw een grote rol spelen. Die serieuze biografie ‘De Nederlandse paus’ werd in 2017 gepubliceerd door een van de documentairemakers, Twan Geurts. De documentaire is gebaseerd op zijn boek en onderzoek. Daarin worden interessante lijnen getrokken tussen drie generatiegenoten: Erasmus, Luther en … Adrianus. De humanist Erasmus en Adrianus correspondeerden zelfs met elkaar. Geurts: ‘Adrianus beschouwde Erasmus sinds hun eerste ontmoeting als een geestverwant, hij bewonderde zijn intellectuele moed en waardeerde zijn spirituele zoektocht.’  

‘Hij ging zich niet te buiten aan overdreven fanatisme en wreedheid’ 

Adrianus maakte eind 15^e eeuw snel carrière. Hij was een briljant theoloog en uitstekend diplomaat. Maar werkte ook, onopvallend, van 1492 tot 1497 als pastoor van de dorpen Goedereede en Ouddorp (het huidige Goeree-Overflakkee). Zijn vaardigheden bleven niet onopgemerkt. De Habsburgse keizer Maximiliaan vroeg Adrianus de opvoeding van zijn kleinzoon, de latere keizer Karel V, op zich te nemen. Die stuurde Adrianus in 1515 als ambassadeur naar Spanje. Daar werd hij achtereenvolgens kardinaal, grootinquisiteur en tenslotte Karels stadhouder. 

Hoe deze ‘sobere en devote’ Utrechtse jongen het als inquisiteur deed, beschrijft Geurts’ boek in grote lijnen: ‘Uit de processtukken die hij ondertekende en die worden bewaard in Madrid, blijkt dat Adrianus zich meestal gematigd opstelde, dat hij zich niet te buiten ging aan overdreven fanatisme en wreedheid.’ Maar Geurts erkent dat die kant van Adrianus nader onderzoek verdient. Zo zijn er stukken waaruit blijkt dat inquisiteur Adrianus tegen het afschaffen van anonieme getuigen door de Inquisitie was.  

Vast staat dat ‘het Utrègs jochie’ een vat vol tegenstrijdigheden was. Aan de ene kant druk met diplomatieke en religieuze besognes, eerst in Spanje, later in Rome. Aan de andere kant is er de voortdurende lokroep van de Domstad. ‘Het verlangen naar zijn geboorteplaats Utrecht knaagde als een stil heimwee aan zijn hart’, schrijft Geurts. Het blijkt uit brieven van Adrianus aan oude Utrechtse vrienden. 

Machtshongerige mannen omringen paus Adrianus 

Te hopen is dat de documentaire ook de spannendste kanten van het boek meeneemt. Dat zijn de beschrijvingen van kerkelijke mannen die Adrianus in Rome omringden. Zo was daar Willem van Enckevoirt uit het Brabantse Mierlo. Net zo vroom, nauwgezet en vaderlandslievend als Adrianus. Maar tegelijk machtshongerig en strevend naar rijkdom. Iets wat Adrianus vreemd was. Van Enckevoirt had het corrupte dat in die tijd de Roomse Kerk zoveel tegenstanders opleverde en het protestantisme uitlokte. Juist déze man moest zijn landgenoot paus Adrianus helpen de Roomse Kerk weer in haar oorspronkelijke, eerlijke staat te herstellen. Dat zou niet gaan. Het corrupte systeem zat in Van Enckevoirt en vele Romeinse kerkelijk leiders. 

De macht in Rome had dus weinig met de rechtschapen Adrianus.  

Had Adrianus de reformatie kunnen voorkomen? 

Adrianus werd vergeten. Maar niet door iedereen. Zo onthulde de huidige paus Franciscus bij zijn aantreden dat hij overwoog zich Adrianus te noemen, naar ‘de Nederlandse hervormingspaus’. 

De documentaire belooft antwoord op de vraag: Had Adrianus de Reformatie kunnen voorkomen als hij langer had geleefd? 

Adrianus’ pauselijke periode duurde maar anderhalf jaar. Op 14 september 1523 stierf hij onder verdachte omstandigheden. Werd hij het slachtoffer van een Vaticaanse machtsstrijd. Zou hij zijn vergiftigd? Zijn dood is bijna vijf eeuwen later nog onderwerp van speculatie.  

De documentairemakers vonden RIVM-infectioloog Jaap van Dissel bereid om de medische beschrijvingen uit de Vaticaanse archieven te bestuderen. Zondag krijgt u van Jaap van Dissel in de docu antwoord op de vraag: Is met de kennis van nu het eeuwige gerucht te ontzenuwen dat Adrianus werd vergiftigd? 

‘Adrianus, de Nederlandse paus’, zondag 25 december 19.30 op NPO2. Herhaling: zaterdag 31 december 16.05 uur, op NPO2)   

Het boek van Twan Geurts ‘De Nederlandse paus’ kwam in 2017 uit bij uitgeverij Balans.

Hieronder de trailer van de documentaire.