Impact Café: ‘Sorry, ik heb vandaag een citytrip geboekt. Met het vliegtuig’

Merlin Majoor, de presentator van de avond, strategie consultant en oud universitair docent aan de faculteit REBO aan de UU.

Minder, minder, minder. De boodschap van duurzaamheid is niet altijd een boodschap die je wilt horen. Minder vlees eten. Minder vliegen. Minder shoppen. We denken met z’n allen graag over duurzaamheid, maar doen we het ook? Nou nee. Het antwoord van de zaal in het Impact Café is eerlijk en duidelijk. Bij de vraag wie van mening is dat de maatschappij duurzamer moet worden, schieten alle vingers de lucht in. Op de vraag wie zijn of haar duurzame voornemens daadwerkelijk uitvoert, houden de meeste mensen braaf hun handen in de schoot. Minder is niet altijd leuk. Hoe krijg je mensen dan zover om hun gedrag duurzamer te maken?

Ook tijdens deze derde editie van het Impact Café zit de zaal weer stampvol. Het Impact Café is een initiatief van studenten van de faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie van de Universiteit Utrecht, ter ondersteuning van het verblijf van de Skyscraper, de Plastic Walvis in de Catharijnesingel tegenover TivoliVredenburg.

Onder leiding van oud universitair docent Merlin Majoor discussiëren vier professionals van de overheid en de universiteit in de Social Impact Factory over het begrip ‘nudging’: hoe je duurzaam denken kunt veranderen in duurzaam doen. ‘Nudging’ is een nieuw begrip uit de wereld van bestuur en beleidsmakers. Vrij vertaald betekent het ‘mensen een duwtje in de goede richting geven’. Dat niet iedereen dezelfde inhoud geeft aan het begrip nudging zegt genoeg over het karakter van dit beleidsinstrument.

De sprekers van links naar rechts: Thomas Dirkmaat, econoom, werkzaam bij het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat; prof. dr. Thomas Schillemans van de faculteit REBO aan de UU; Addie Weenk, adviseur Afval en Circulair bij Rijkswaterstaat en Julia Blasch, onderzoeker aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, gespecialiseerd in gedragswetenschap.

Groen is energiezuinig, rood niet
De enige vrouwelijke spreker, Julia Blasch, trapt de avond af. Zij is onderzoeker aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, gespecialiseerd in gedragswetenschap in combinatie met milieu en economie. Nudging gaat over het verbeteren van keuze opties, zegt zij. Stel je wasmachine gaat kapot. Je gaat naar een winkel of kijkt op een website om een nieuwe wasmachine te kopen. Naast de aanschafprijs wil je misschien ook weten hoeveel energie het apparaat per wasbeurt kost. Dat is een ingewikkeld verhaal, en daarom zijn er stickers ontwikkeld: groen staat voor energiezuinig, rood uiteraard voor minder of niet zuinig. Dit is een vorm van nudging, waarbij consumenten met eenvoudige uitleg geholpen worden om duurzame keuzes te maken, en energiezuinige spullen aan te schaffen.

Addie Weenk is adviseur Afval en Circulair bij Rijkswaterstaat. Hij houdt zich onder andere bezig met afvalscheiding bij gemeenten. Het simpelste voorbeeld van ‘nudging’, zegt hij, zijn de strepen op de weg. Omdat er strepen op de weg staan, rijden we allemaal aan onze eigen kant van de straat. Die strepen beïnvloeden ons. We weten ook dat het voor onze eigen veiligheid is bedoeld. We denken er niet meer bij na, maar automatiseren die regels. Bij duurzaamheid is het resultaat van ons gedrag minder vanzelfsprekend. De meeste mensen houden van een schone stad, betoogt hij. De motivatie om straten schoon te houden, is er over het algemeen wel. Maar als er nergens afvalbakken staan, heb je als gemeente toch een probleem. Je moet mensen helpen door overal afvalbakken te plaatsen. Op stranden kan je ook zakken verstrekken om mensen hun eigen afval op te laten ruimen en later in een afvalbak te deponeren. Op die manier wordt het gedrag van mensen in de gewenste banen geleid. Dat is nudging.

Thomas Dirkmaat, econoom, werkzaam bij het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, ziet het begrip ‘nudging’ breder. Hij is voorzitter van het ‘Behavioural Insights Network’, in goed Nederlands: een netwerk dat zich bezighoudt met gedragsbeïnvloeding. Eigenlijk, zegt Thomas Dirkmaat, is al het beleid van de overheid gericht op gedragsbeïnvloeding. Denk aan het strafrecht: als je steelt, kom je in de gevangenis terecht. Denk aan de belasting: iedereen moet inkomstenbelasting betalen. Denk aan overtredingen: een ondernemer die chemisch afval in een rivier gooit, krijgt een zware boete. Door het toepassen van inzichten in het gedrag van mensen probeert de overheid beter beleid te maken. Dat is nudging.

Naamgenoot Thomas Schillemans is hoogleraar Verantwoording, Gedrag en Instituties aan de faculteit Recht Economie en Bestuur van de Universiteit Utrecht. Hij haalt de beroemde Israëlisch-Amerikaanse psycholoog Daniel Kahneman aan, die in zijn boek ‘Ons feilbare denken’ uitlegt dat het menselijk brein “een luie machine is. We leggen makkelijk verbanden en we trekken veel te snel conclusies, die niet erg doordacht zijn.” Door inderdaad wasmachines en tegenwoordig ook huizen van een groen label te voorzien, kunnen we het gedrag van mensen beïnvloeden om hen duurzame keuzes te laten maken. “Het idee van nudging is niet dat je gedrag afdwingt, zoals met wetgeving, maar dat je keuzes leuker en makkelijker maakt. En mensen de door jou gewenste richting induwt.”

Waarom verbruik ik meer dan de buren?
Is ‘nudging’ een zinvol beleidsinstrument om mensen duurzamer te laten leven? De sprekers zijn het erover eens dat ‘nudging’ niet meer dan een onderdeel is van beleid dat is gericht op duurzaamheid. Een aanvulling dus. Zonder wetgeving en dwingende regels gaan mensen zich echt niet duurzamer gedragen. Je kunt dat gedrag met nudging wél beïnvloeden. Julia Blasch verduidelijk het met nog een voorbeeld. Stel je verbruikt als huishouden van 4 personen 4200 kilowatt stroom per jaar. Dat zegt je verder niets. Omdat de energieleverancier tegenwoordig bij de jaarrekening aangeeft wat een gemiddeld huishouden aan stroom verbruikt, ga je toch kijken: ik verbruik 4200 kw, maar gemiddeld is dat minder. Wat doen wij verkeerd? En hoe kunnen we dat verbeteren? Thomas Dirksmaat vult aan. “Dat klopt. Het gedrag van mensen is moeilijk te veranderen, maar ze zijn zeer gevoelig voor sociale normen: als de buren minder verbruiken dan wil jij daar eigenlijk niet voor onderdoen.” Mensen zijn ook zeer gevoelig voor complimenten. “Dat is wellicht een raar voorbeeld van nudging, maar als je mensen bedankt voor wat ze doen, worden ze blij. Complimenten raken aan een kernbehoefte van mensen: aardig gevonden worden, belangrijk voor je medemens zijn.”

Merlin Majoor vraagt de zaal: vinden we het eigenlijk wel oké dat de overheid ons gedrag probeert te sturen? Is het wel transparant genoeg? In de zaal wordt er wat laconiek op gereageerd. Nudging, zegt een marketing-expert, gebeurt overal. Als je bij Booking.com een hotel bekijkt, krijg je meteen een dwingend berichtje: er zijn nog maar 5 kamers over, boek snel. Een andere bezoeker beaamt dit. Hij werkt aan het optimaliseren van websites. “Het gaat ons om het doorklikken, om mensen te bewegen tot het kopen van een artikel op de website. Dat is natuurlijk ook manipulatie. Of op z’n minst verleiding.”

Hoe lui zijn mensen?
Dus het mag gewoon allemaal, daagt Majoor de sprekers uit. Nee, vindt Thomas Dirkmaat, zo makkelijk gaat dat niet. De informatie die je als overheid geeft, moet kloppen. Zijn ministerie heeft ook een ethische commissie in het leven geroepen om de nudging-acties die ze willen uitvoeren te toetsen. “Beleid is het vaststellen van een norm, die we democratisch hebben vastgesteld. Nudging is eigenlijk op een aardige manier proberen die norm te bereiken.”

Dan komen we terug op de hamvraag: heeft al dat ‘nudgen’ van de overheid wel zin? Er zitten wat vegetariërs in de zaal. Eén van hen is vegetariër geworden vanwege een ‘challenge’ op het werk. “Sorry”, zegt een meisje op de eerste rij. “Ik heb net een citytrip naar Madrid geboekt. Met het vliegtuig. Is niet goed, maar wel het goedkoopst.” Een ander meent: “Ik heb er moeite mee dat er hier voortdurend wordt uitgegaan dat mensen lui zijn. Mensen zijn ook gewoon met hun eigen leven bezig. Met overleven. Om de huur te betalen, te studeren, te werken, wat dan ook. Niet iedereen heeft het geld om zich continu met duurzaamheid bezig te houden.”

Wetgeving, vindt de zaal, is toch het meest effectief. Een gezondheidspsychologe vat het samen. “Je kunt wel proberen gedrag te beïnvloeden, maar dat horen we vanavond de hele tijd al: dat valt niet mee. We zijn lui. Dus is het handiger om het andersom te doen: je maakt nieuwe regels, waar mensen zich aan moeten houden, nieuwe wetten. Dan leren mensen die nieuwe gewoonten vanzelf aan.”